در سالگرد انقلاب ۵۷ – دو سؤال از کاظم نیکخواه

مندرج در ژورنال شماره ۹۶۰ (لینک به فایل پی دی اف نشریه ژورنال برای پیاده کردن روی تلفن همراه)

سوسن صابری: این روزها به مناسبت ۴۶ مین سالگرد انقلاب ۵۷ بحث‌های مختلفی در مخالفت و همین‌طور در دفاع از آن انقلاب در سطح جامعه در جریان است. چرا انقلاب شد؟ شما زمینه‌های شکل‌گیری و اهداف انقلاب ۵۷ را چطور ارزیابی می‌کنید؟

کاظم نیکخواه: انقلاب ۵۷ انقلابی علیه حاشیه‌نشینی، فقر، دیکتاتوری، ساواک، و بی حقوقی مطلق مردم بود. انقلاب از شورش حاشیه‌نشینان شروع شد. جامعه ایران در زمان پهلوی یک جامعه کاملاً خفقان‌زده بود که به آن گورستان آریامهری می‌گفتند. شاه می‌گفت یا تمکین کنید یا از ایران بروید. اما حتی امکان ترک کشور وجود نداشت. باید یا تمکین می‌کردی یا به زندان و زیر شکنجه ساواک می‌رفتی. بگذارید به تجربه مشخص خودم اشاره‌ای بکنم. من دانشجوی جوانی بودم که طی سه سال و نیم دانشگاه سه بار زندان رفتم. یعنی هرسال یک‌بار! دفعه سوم به جرم مارکسیست بودن و سازمان‌دهی اعتصابات دانشجویی به ۱۵ سال زندان محکوم شدم بدون اینکه با هیچ سازمان و حزب سیاسی در ارتباط باشم و یا به‌جز بحث با هم‌کلاسی‌ها کاری کرده باشم. بعد از انقلاب معلوم شد که هم اتاقی من یک کادر فعال ساواک بوده و تمام حرکت‌ها و حرف‌ها و تماس‌های مرا به ساواک گزارش می‌کرده. این یک نمونه کوچک و زنده از کل فضای جامعه در زمان شاه بود. یک اقلیت درباری و اشرافی ازخودراضی و غرق در ثروت در همه‌جا یکه‌تازی می‌کرد و مردم را نوکر و پادوی خودش می‌دانستند.

در این فضا روشن است که مردم حق داشتند انقلاب کنند و سرنگونی دیکتاتوری پهلوی را فریاد بزنند. شکاف طبقاتی بسیار عمیق و گسترده بود. برخلاف آنچه سلطنت‌طلبان تبلیغ می‌کنند فقر در میان بخش‌های وسیعی از مردم بیداد می‌کرد. حلبی‌آبادها در حاشیه همه شهرهای بزرگ در حال گسترش بودند. محرومیت از تحصیل وسیع بود. یک اقلیت مفت‌خور در ثروت‌های نجومی غلت می‌زد.

حکومت شاه همه جریانات سیاسی را سرکوب کرده بود؛ اما تا دلتان بخواهد روی مذهب سرمایه‌گذاری می‌کرد و دست اسلامی‌ها را تا آنجا که مستقیماً علیه شاه اقدامی نمی‌کردند، باز گذاشته بود. حتی رادیو و تلویزیون دولتی هر روز برنامه‌های متعددی در تبلیغ اسلام و خرافه پخش می‌کرد. شبکه سراسری گسترده‌ای از مساجد و تکایا و حوزه‌های “علمیه” و محافل اسلامی شکل‌گرفته بود و همه‌جا ریشه دوانده بود و خمینی با شروع انقلاب بر این شبکه‌های اسلامی سوار شد و توانست به کمک بی‌بی‌سی و مدیای فارسی‌زبان غربی بر انقلاب سوار شود و حکومت اسلامی را سرکار بیاورد.

سوسن صابری: درس‌های انقلاب ۴۶ سال گذشته برای انقلاب امروز ما کدام‌اند؟ چپ جامعه از آن درس‌ها برای انقلاب زن زندگی آزادی چگونه باید استفاده کند؟

کاظم نیکخواه: در مورد درس‌های انقلاب می‌توان کتاب‌ها نوشت. به طور خلاصه آن انقلاب نشان داد که انقلاب یک امر خودجوش و توده‌ای است؛ اما احزاب و جریانات سیاسی می‌توانند اهداف و شعارهای خود را بر متن آن جلو ببرند. انقلاب نشان داد که وقتی پای سرنگونی پیش می‌آید همه مردم یک دل و یک‌زبان‌اند و تفاوت‌های قومی و ملی و مذهبی رنگ می‌بازد. این را در شرایط امروز ایران بسیار بیشتر از پیش می‌توان مشاهده کرد. انقلاب ۵۷ نشان داد که خواست‌های سیاسی مشخصی که چپ نمایندگی می‌کند مثل آزادی بیان، آزادی احزاب، ممنوعیت اعدام، رفاه برای تک‌تک مردم و جدایی دین از دولت بسیار حیاتی است و نباید اجازه داد که تمایلات مبهم و نامشخص بر انقلاب حاکم شود.

انقلاب ۵۷ علیه دیکتاتوری بود؛ اما یک خواست مشخص در مورد آزادی بیان و تشکل و تحزب، یا علیه اعدام و زندان و فقر بر متن آن جلو نیامده بود و این خود یکی از کمبودهای جدی بود که به ارتجاع اسلامی امکان فریب مردم را داد. یادم است مردم می‌گفتند “شاه برود هر جانوری بیاید بهتر است” و در نتیجه جانوری بدتر از شاه سرکار آمد! بالاخره اینکه نباید اجازه داد که جریاناتی که کارنامه دیکتاتوری و ارتجاعی و ضدمردمی دارند در انقلاب جلو بیفتند. راه جلوگیری از اینها هم تعین دادن به خواست‌های رفاهی و پیشرو و مردمی است.