شاهنامه

سعید مدانلو اخیرا نگاه متفاوتی، از آنچه که من تا بحال دیده ام، به شاهنامه فردوسی انداخته است. با کمی دقت و تعمق، این نگاه تیز نکات جالبی را بیان می کند. خوانندگان این یادداشت را به صفحه فیسبوکی سعید Saeed Modanlou ارجاع می دهم.
اما چرا از نظر من این نگاه جالب است؟ در طول تاریخ، میلیونها کتاب داستان، که شاهنامه هم یک داستان تاریخی – حماسی است، نوشته شده‌اند. اما از هر عصری تعداد انگشت شماری از آنها نمره قبولی از امتحان تاریخ طولانی کسب می کنند. آثار هومر، آثار شکسپیر، دان کیشوت سروانتس، کلیله و دمنه، هزار و یک شب، آثار داستایوسکی، داستانهای حماسی یونان باستان، شاهنامه، آثار مارک تواین و امثالهم! شاهنامه ظاهرا کتابی است برای شاه، همچنانکه آثار شکسپیر هم در حیطه جنگ و دعوای بین شاهان سیر می کنند. نگاه سعید این را متوجه آدم می کند که جنگ و دعواهای قهرمانان و پرسناژهای شاهنامه، در واقع دعوای معمولی بین طرفداران این شاه و آن یکی نیست. یک جنگ طبقاتی معینی در جریان است. “معین” برای اینکه جنگ طبقاتی را ما معمولا به مبارزه طبقاتی عصر سرمایه‌داری اطلاق می‌کنیم. دعوائی بین ظالم و ستمدیده در جریان است. قهرمان اصلی داستان، برخلاف برداشت رایج ناسیونالیسم شونیست فارس، یک غیرفارس (تورانی) است. زنان در این داستان نقش‌های مهمی دارند که برای “ایران” آن دوره عجیب است! فردوسی، همانند هر داستان نویس جاودانه ائی کاری می کند که اثرش هزاران سال همچنان برا بماند.
من فکر می کنم اگر شاهنامه به یک زبان اروپائی، مثلا انگلیسی و یا فرانسوی نوشته می شد، سالها پیش نکات ظریفی را که سعید مدانلو به آنها اشاره دارد، کشف می شدند. شما اگر در آثار شکسپیر دقت کنید، دعواهای آن روز انگلیس هستند، اما در سرزمینهای دور دست و در قرنها قبل اتفاق افتاده اند! داستان رومیو و جولیت؛ شکسپیر در انگلستان آن تراژدی را می نویسد، اما پرسناژهایش در یک سرزمین دور دست، که یعنی بی ربط به وضعیت انگلیس هستند! در ایتالیا زندگی می کنند. یا داستان شاه کشی هملت در دانمارک اتفاق می افتد. اگر از این نگاه به شاهنامه نگاه کنید، متوجه می شوید که شاهنامه، کتابی برای شاه نیست! شاه و هدیه کتاب به شاه، پوششی برای گفتن حقایق و یا فلسفه ای بوده که فردوسی در نظر داشته.
وقتی که کودکی هفت هشت نه ساله ای بیش نبودم، شاهنامه را از کتابخانه پدرم، که یاد عزیزش و نصایح و محبت پدری اش برای همیشه در نزدم زنده خواهند ماند، گرفتم و خواندم. می روم یک بار دیگر شاهنامه را، این بار با نگاه تیز سعید مدانلو، می خوانم!
۲۹ فوریه ۲۰۲۰