چرا قزاقستان به الفبای لاتین روی آورد؟

BBC

قزاقستان سال پیش تغییر الفبای خود از سیریلیک به لاتین را اعلام کرد؛ تغییری کوچک با نتایجی پراهمیت که واکنش‌هایی چشمگیر رو‌به‌رو شد.

آست کایپیف صاحب رستوران کوچکی در نورسلطان، پایتخت قزاقستان، است. (نام پایتخت پیشتر آستانه بود). وقتی دو سال پیش طرح پیشنهادی الفبای جدید را که صبحِ همان روز به تصویب نورسلطان نظربایف، رییس‌جمهوری وقت رسیده بود به او نشان دادند، با خوشحالی و هیجان گفت: “این یکی قشنگ‌تره!”

اکتبر سال ۲۰۱۷، دولت قزاقستان الفبای جدیدی تصویب کرد. مردم واکنش نشان دادند. واکنش‌هایی که در قزاقستان مرسوم نیست، چرا که نزدیک به سه‌ دهه همه چیز زیر مشت آهنین نظربایف قرار داشت.

در اولین طرح پیشنهادی برای الفبای جدید، از آپاستروف برای تصویر کردنِ صداهایی استفاده شده بود که مخصوص زبان مردم قزاقستان است و همین باعث شده بود بسیاری از منتقدان آن را “زشت” بخوانند.

• فرمان نظربایف؛ دلیل گذار به خط لاتین در قزاقستان
• تاجیکستان: الفبای فارسی یا سیریلیک؟

حق نشر عکسEPA

طرح بعدی که به مذاق کایپیف بیشتر خوش آمد، اکسان اگو اضافه شده بود (نمادی به شکل (´) که در برخی زبان‌ها بالای حروف الفبای لاتین، سیریلیک، و یونانی می‌نشیند.) برای مثال، “جمهوری قزاقستان” در طرح اولیه به صورت “Qazaqstan Respy’bli’kasy” نوشته می‌شد، حال آن‌که در طرح دوم، بعد از برداشتن آپاستروف‌، به “Qazaqstan Respýblıkasy” تغییر یافت.

اسم رستوران کایپیف که در دسامبر افتتاح شد “سعبیز” (Sa’biz) بود که در طرح اولیه با آپاستروف نوشته می‌شد. پس از تصویب طرح دوم، همه وسایل بازاریابی، همه عناوین روی منوی رستوران و دستمال سفره‌ها و حتی تابلوی بزرگی را که بیرون ساختمان گذاشته بودند عوض شد. کایپیف چنین چیزی و هزینه ناشی از آن را پیش‌بینی نکرده بود.

تا سال ۲۰۲۵ که الفبای سیریلیک به طور کامل به الفبای لاتین تغییر کند، مشکلاتی که گریبان کایپیف و دیگر کسب‌وکارهای کوچک را گرفته، در مقیاسی بزرگ‌تر بروز خواهد کرد. برای ملتی که زبانِ اکثریت جمعیت‌شان روسی است و نه قزاقی، تغییر الفبا پروژه بلندپروازانه‌ای محسوب می‌شود.

زبان مادری

بنا بر سرشماری سال ۲۰۱۶، حدود دو-سوم جمعیت قزاقستان قزاق‌اند و حدود ۲۰ درصد روس. ولی تقریباً همه در قزاقستان روسی صحبت می‌کنند چراکه این کشور سال‌ها تحت حاکمیت شوروی بوده. تقریباً ۹۴ درصدِ جمعیت ۱۸ میلیونی قزاقستان روسی سلیس صحبت می‌کنند. زبان قزاقی با ۷۴ درصد دوم است.

در مناطق و استان‌های شمالی کشور و نیز شهرهای مرکزی مانند آلماتی و آستانه که بیشتر تحت نفوذ روسیه بوده‌اند، روسی کاربرد زیادی دارد؛ هم در کوچه و خیابان‌ استفاده می شود و هم در اداره‌های دولتی. ولی در مناطق جنوبی و غربی کشور، غلبه با زبان قزاقی است.

این‌که زبان قزاقی در حال حاضر به الفبای سیریلیک نوشته می‌شود – و در حلقه‌های خواص و نخبگان نیز همچنان روسی صحبت می‌کنند – عمدتاً میراث حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی است؛ میراثی که بعضی از کشورهای همسایه درست پس از سقوط شوروی در سال ۱۹۹۱ می‌خواستند خود را از آن جدا کنند. برای مثال، جمهوری آذربایجان درست یک سال پس از سقوط شوروی، کتاب‌های درسی را به الفبای لاتین چاپ کرد و ترکمنستان نیز همین رویه را در ۱۹۹۳ در پیش گرفت. قزاقستان سه دهه بعد در شرایطِ اقتصادیِ متفاوتی می‌خواهد این گذار را تجربه کند؛ در شرایطی که می‌تواند هزینه‌های پیش‌بینی‌ نشده‌ای برای کشور به بار آورد.

هزینه تغییر

به گزارش رسانه‌های حکومتی در قزاقستان، بودجه دولت برای گذارِ هفت ساله – که به سه مرحله تقسیم شده – تقریباً ۲۱۹ میلیارد تنگه (معادل ۶۶۴ میلیون دلار) است. حدود ۹۰ درصد این مبلغ قرار است صرف برنامه‌های آموزشی و انتشار کتاب‌های درسی بشود.

دولت تا به حال حدود ۳۰۰ میلیون تنگه (معادل ۹۲۲ هزار دلار) برای سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ هزینه کرده است. آن طور که الدار مادوماروف، اقتصاددان و استاد دانشگاه آلماتی می‌گوید، این مبلغ صرف آموزش در مدارس ابتدایی و متوسطه شده است. سال ۲۰۱۸ بودجه‌ای صرف توسعه نرم‌افزاری کامپیوتری برای تبدیل الفبای سیریلیک به الفبای لاتین اختصاص داده شد. همچنین مبغلی صرف ارتقای مدرک معلمانِ مدارس متوسطه و استخدام وبلاگ‌نویسان پرنفود و برجسته برای آگاهی‌بخشی در مورد مرحله پایانی گذار شد که از ۲۰۲۴ شروع می‌شود.

هزینه‌های پنهان

الدار مادوماروف نگران است که گذار از الفبای سیریلیک به لاتین هزینه‌های پیش‌بینی نشده‌ای داشته باشد. می‌گوید: “اگر این روند اصلاحات به درستی اجرا نشود، ممکن است شهروندان تحصیل‌کرده و فرهیخته‌ای از اکثریت روسی‌زبانِ کشور، که شامل قزاقستانی‌های بومی نیز می‌شود، بخواهند از کشور مهاجرت کنند.”

سال پیش زمانی که نظربایف هنوز رئیس‌جمهوری بود، او که خود فردی دوزبانه است، دستور داد تا همه جلسات هیأت دولت به زبان قزاقی برگزار شود. منتها از آن‌جا که روسی سال‌ها زبان میانجی در مسایل سیاسی کشور بوده، تسلط مقامات حکومت به روسی بیشتر از قزاقی‌ است.

تلویزیون قزاقستان یکی از این جلسات را پوشش داد و مشخص بود که مقامات در بیان نظرات خود دچار زحمت می‌شوند و نمی‌توانند به راحتی منظور خود را بیان می‌کنند، تا حدی که حتی بعضی‌ها از گوشی‌های مترجم استفاده کردند.

مشکلات اداری

تغییر زبانِ امور اداریِ حکومت نیز هزینه دارد. کارت‌های ملی، کارت‌های شناسایی، گذرنامه‌ها، قوانین و مقررات چاپ‌شده، و همه اسناد و مدارکی که کارکرد و بقای حکومت به آن بستگی دارد باید ترجمه شوند.

کاسیمخان کاپاروف، مدیر مرکز مطالعات اقتصادی قزاقستان به این نکته اشاره می‌کند که برای صدور مجدد مدارکی مثل پاسپورت و کارت‌ شناسایی، مبلغ ثابتی وجود دارد. هر پاسپورت جدید تقریباً ۶۰ دلار و هر کارت شناسایی حدود ۱.۵۰ دلار هزینه می‌برد. کاپاروف درباره اجرای مرحله سوم نگرانی‌های بیشتری دارد. این مرحله که بناست از سال ۲۰۲۴ شروع شود، شامل ترجمه اسناد تجارت داخل کشور می‌شود. رسانه‌های حکومتی نیز باید الفبای جدید را به کار گیرند.

کاپاروف می‌گوید: “برای آن‌که رسانه‌های حکومت از الفبای جدید استفاده کنند، قبل از هر چیز باید افراد را آموزش دهید، بعد باید همه زیرساخت‌های فن‌آوری اطلاعات را عوض کنید. باید همه علایم و نشانه‌ها و سربرگ‌ها و مهرها را هم عوض کنید. هزینه این‌ کارها را اعلام نکرده اند ولی طوری که من برآورد می‌کنم، چیزی بین ۱۵ تا ۳۰ میلیون دلار می‌شود.”

منافع اقتصادی

کاپاروف می‌گوید حکومت به سختی بتواند این تغییر الفبا را به مردم “بفروشد”. این سرمایه‌گذاری بازده مستقیمی ندارد. بیشتر باید آن‌ را “برنامه‌ای برای توسعه اجتماعی و فرهنگی از طرف حکومت” دانست. خود ایبرگنوف نیز با این اظهار نظر موافق است: “بیشتر مسأله هویت ملی‌ است که دنبالش هستیم و حاضریم برایش پول خرج کنیم.”

مادوماروف معتقد است که تغییر زبان و تبعات سیاسی آن می‌تواند چرخ اقتصاد را کند‌تر کند. تغییر تدریجی الفبا می‌تواند روابط اقتصادی با کشورهای پساشوروی را نیز تضعیف کند. به اعتقاد مادوماروف، ۱۰ درصد تجارتِ بین روسیه، قزاقستان و اوکراین را می‌توان محصول زبان مشترک دانست، که به نحوی به معنای فرهنگ و ذهنیت مشترک نیز هست.

از آن طرف، آن طور که مادوماروف می‌گوید یکی از فواید الفبای لاتین این است که بهتر می‌توان با بخش اعظمی از جهان غرب ادغام شد. به عنوان مثال، ترکیه که در سال ۱۹۲۸ الفبای عربی خود را به لاتین تبدیل کرد، توانست با اتحادیه اروپا روابط خوبی برقرار کند و تا همین اواخر نیز، پیش از حکومت مسیر اقتدارگرایی را در پیش بگیرد، برای عضویت در اتحادیه اروپا پای میز مذاکره بود.

ملتی مستقل

حق نشر عکسEPA

باربارا کلنر هاینکل، متخصص تاریخ ترکیه و زبان‌های ترکی که در برلین اقامت دارد، معتقد است که تغییر الفبا در قزاقستان بیش از آن‌که برای افزایش باسوادی یا بهبود وضعیت اقتصادی باشد، برای این است که کشور بتواند خود را از گذشته کمونیستی‌اش جدا کند: “[این تغییر] در واقع استدلالی سیاسی است برای آن که نشان دهند که دولتی مستقل، مدرن، و یک ملت هستند.”

فازیلژانووا موراتکیزی، زبان‌شناسی که برای تولید الفبای جدید با حکومت قزاقستان همکاری می‌کرد، با این نظر همدل است و می‌گوید بسیاری از مردم قزاق الفبای سیریلیک را با کنترل و حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی تداعی می‌کنند.

به خصوص جوانان از این تغییر استقبال کرده‌اند. بر اساس نظرسنجی‌های مؤسسه زبان‌شناسی‌ نزدیک به نیمی از نسل جوان – با فاصله سنی ۱۸ تا ۲۵ سال – در سال ۲۰۰۷ به تغییر الفبا رأی مثبت دادند. در سال ۲۰۱۶، این رقم به ۸۰ درصد رسید.

موراتکیزی می‌گوید: “این انتخاب مردم است؛ انتخاب ملت است. این الفبای جدید به رؤیاها و آینده‌مان وصل می‌شود. نشان می‌دهد که تاریخ مستقل‌مان بالاخره شروع می‌شود.”