چیزی از موصل باقی مانده؟ گزارش و عکس

سیاری از محله‌های شهر به تمامی ویران شده. جنازه‌ها زیر آوار مدفون‌اند و خیابان‌ها پر است از خمپاره و مین منفجر نشده.

بی‌اغراق می‌شود گفت از بخش بزرگی از دومین شهر عراق (که از ژوئن ۲۰۱۴ در دست داعش بود) ویرانه‌ای بیش باقی نمانده.

بعضی کارشناسان معتقدند نبرد موصل بزرگترین جنگ شهری بعد از جنگ جهانی دوم بوده است.

داستان دو شهر

در آخرین گزارش سازمان ملل متحد از موصل آمده که همه بخش‌های شهر به نوعی خسارت دیده‌اند. اما نیمه غربی شهر (که ماه ژوئیه ۲۰۱۷ پس گرفته شد) بیش از بخش شرقی (که شش ماه پیشتر پس گرفته شده بود) آسیب دیده.

بخش غربی موصل ۵۴ محله مسکونی دارد. بیش از نیمی از این محله‌ها شدیدا آسیب دیده‌اند.

طبق دسته‌بندی سازمان ملل متحد، ۱۵ محله “خسارت سنگین” دیده‌اند، که یعنی بیشتر ساختمان‌هاشان غیرقابل‌سکونت است.

از ۳۹ محله باقی‌مانده، ۲۳ محله “خسارت متوسط” دیده‌اند، یعنی حدود نیمی از ساختمان‌هاشان ویران شده یا مناسب زندگی نیست. در ۱۶ محله هم خسارت “سبک” ارزیابی شده.

سازمان ملل متحد می‌گوید حدود ۱۰ هزار ساختمان آسیب جدی خورده یا به کل ویران شده‌اند. اما نکته اینجاست که تحلیل سازمان ملل متحد بر مبنای تصاویر ماهواره‌ای است، و تخریب احتمالا بیش از این‌هاست.

با در نظر گرفتن ساختمان‌های چند طبقه، که با تصویر ماهواره‌ای نمی‌شود آسیب همه طبقه‌هاشان را دید، شمار ساختمان‌هایی که آسیب دیده‌اند به حدود ۳۲ هزار می‌رسد.

لیز گرانده، مسئول کمک‌های انسان‌دوستانه سازمان ملل متحد در عراق، معتقد است سال‌ها طول می‌کشد تا مناطق آسیب‌دیده به وضع عادی برگردند.

او می‌گوید بازسازی شهر و بازگرداندن جمعیت آواره به خانه‌هاشان “بی‌نهایت دشوار” خواهد بود و حدود یک میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.

ساختمان‌های آسیب‌دیده، اکتبر ۲۰۱۶ تا ژوئیه ۲۰۱۷

ارقام بر اساس تحلیل ماهواره‌ای سازمان ملل متحد

پیش از حمله

۱۳۵ ساختمان آسیب دیدند (۵۰ درصد دولتی، ۲۱ درصد مسکونی)

پیش از عملیات باز‌پس‌گیری موصل، بسیاری ساختمان‌های دولتی آسیب دیده بودند، از جمله پایگاه نظامی، فرودگاه، و دانشگاه موصل.

پنج ماه اول حمله

۱۲۴۰ ساختمان آسیب دیدند (۴۷ درصد مسکونی)

در فاز اول عملیات اهداف استراتژیک مثل جاده‌ها و کارخانه‌ها را زدند. همین‌طور هر پنج پل روی رود دجله را. حدود نیمی‌ از ساختمان‌هایی که آسیب دیدند مسکونی بودند.

پس از هشت ماه

۴۳۵۶ ساختمان آسیب دیدند (۷۰ درصد مسکونی)

از ماه مارس تا ماه ژوئن ۲۰۱۷، شمار ساختمان‌های آسیب‌خورده حدودا چهار برابر شد. از هر ده ساختمانی که آسیب دید، هفت تا خانه مسکونی بود.

پس از نه ماه

۹۱۵۹ ساختمان آسیب دیدند (۸۵ درصد مسکونی)

در هفته‌های آخر نبرد، بیش از ۵۰۰۰ ساختمان ویران شد. حدود ۹۸ درصد این ساختمان‌ها مسکونی بودند – اغلب در شهر قدیمی. مسجد جامع و مشهور نوری هم در این دوره ویران شد.

ارزیابی اولیه سازمان ملل متحد (بر مبنای تصاویر ماهواره‌ای) نشان می‌دهد که خانه‌های مسکونی بیش از دیگر ساختمان‌ها آسیب دیده‌اند. دستکم ۸۵۰۰ ساختمان مسکونی خسارت سنگین خورده یا کلا تخریب شده‌اند – بیشتر در شهر قدیمی. تردیدی نیست که این رقم با ارزیابی‌ دقیق و محله‌به‌محله بالا خواهد رفت.

گذشته از ساختمان‌ها، حدود ۱۳۰ کیلومتر جاده هم آسیب دیده – که ۱۰۰ کیلومتر آن در بخش غربی موصل است.

همچنین جنگنده‌های ائتلاف همه پل‌های رود دجله را (که شرق و غرب شهر را به هم وصل می‌کنند) بمباران کردند – برای اینکه داعشی‌ها نتوانند به مواضع‌شان در بخش شرقی کمک و مهمات برسانند.

علاوه بر اینها، فرودگاه و ایستگاه قطار و بیمارستان‌های شهر هم ویران شده.

مقام‌های عراقی می‌گویند نزدیک به ۸۰ درصد مجموعه اصلی پزشکی موصل تخریب شده. این مجموعه شامل چند بیمارستان، یک دانشکده پزشکی و چندین آزمایشگاه بود.

ساختمان‌هایی که ویران شده‌اند

ارقام بر اساس تحلیل ماهواره‌ای سازمان ملل متحد

بیش از هشتاد درصد مکان‌های تخرب‌شده خانه‌های مردم بوده

•۸۴۷۵ واحد مسکونی

•۷۳۵ جاده و پل

•۳۹۷ واحد تجاری و صنعتی

•۲۵۳ ساختمان دولتی

•۱۸ مرکز ورزشی و تفریحی

•۲۵ ساختمان نظامی و امنیتی

•۲۲ مکان مذهبی

روی‌هم ۹۹۲۵ مکان در موصل تخریب شده‌اند.

در هفته‌های آخر نبرد برای پس‌گرفتن موصل، شهر قدیمی بیش از هر جا آسیب دید.

نیروهای عراقی داعشی‌ها را محاصره کرده و به این محله پرجمعیت رانده بودند.

نبرد که سنگین‌تر شد، هزاران ساکن این منطقه در خانه‌هاشان گیر افتادند. آنها که زنده ماندند یا زخمی بودند، یا سوءتغذیه داشتند یا دچار آسیب‌های جدی روحی.

یکی‌شان امیره بود. دختربچه‌ای ۱۰ ساله که خمپاره پایش را زخمی کرد و مادرش را کشت. خودش ماند و خودش.

می‌گوید: “هی مادرم رو صدا می‌زدم. می‌گفتم بیا کمکم کن، ولی جواب نمی‌داد. خودم هم نمی‌تونستم تکون بخورم”.

پدر خانواده کمی پیشتر خواهر و برادرهای کوچکتر امیره را برده بود بلکه از شهر برهاند. جز او و مادرش (که کشته شده بود) کسی در خانه نبود. امیره سه روز به همان حال افتاده بود.

خودش تعریف می‌کند: “نه آب داشتم نه غذا. سه شبانه‌روز تنها بودم. همه رو صدا می‌زدم ولی کسی نمی‌شنید. هی می‌گفتم “مامان!”، ولی جواب نمی‌داد. تا وقتی نجاتم دادند نمی‌دانستم مرده.”

امیره تحت درمان است، اما نمی‌داند پدر و خواهر برادرهایش چه شده‌اند.

در موصل، شبیه امیره و خانواده‌اش فراوان است.

از تصویرهای ماهواره‌ای برمی‌آید که بیش از ۵۵۰۰ ساختمان از ۱۶۰۰۰ ساختمان مسکونی شهر قدیمی به شدت آسیب دیده یا کلا ویران شده‌اند. تخمین می‌زنند که ۴۹۰ ساختمان مسکونی در هفته‌های آخر عملیات تخریب شده.

البته در این مورد هم آمار دقیق نیست و می‌شود حدس زد نهایتا خسارت بیش از اینها باشد.

خسارت در ژوئیه ۲۰۱۷

تصویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد هزاران ساختمان و بیش از ۱۰۰ کیلومتر جاده به شدت آسیب دیده یا تخریب شده

یکی از نمادهای موصل که در این نبرد ویران شد، مسجد جامع نوری است. در این مسجد بود که ابوبکر بغدادی در ژوئیه ۲۰۱۴ اعلام خلافت کرد.

نیروهای عراقی می‌گویند داعش مسجد نوری را منفجر کرده. داعش می‌گوید در حمله هوایی آمریکایی‌ها ویران شده – اما سندی برای اثبات این مدعی وجود ندارد.

مسجد جامع نوری، ژوئیه ۲۰۱۴

مسجد جامع نوری، ژوئیه ۲۰۱۷

گل‌دسته کج مسجد که از قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری) به جا مانده، یکی از مشهورترین آثار شهر قدیمی موصل است. این گل‌دسته (که در عربی به آن الحدباء می‌گویند) بیش از هشتصد سال دوام آورده بود، اما سرانجام در ۲۲ ژوئن ۲۰۱۷ از بین رفت.

گل‌دسته الحدباء، ۲۰ ژوئن ۲۰۱۷

حق نشر عکسGETTY IMAGES

گل‌دسته الحدباء، ۲۲ ژوئن ۲۰۱۷

مهاجرت دسته‌جمعی مردم

نبرد موصل اما بیش از هر چیز به مردمان عادی آسیب زده.

هنوز کسی با قطعیت نمی‌داند چند نفر از ساکنان موصل کشته شده‌اند.

سازمان ملل متحد در ژانویه ۲۰۱۷، شمار کشته‌شده‌ها را ۲۴۶۳ اعلام کرد. اما مقام‌های مسئول در سازمان غیردولتی عفو بین‌الملل می‌گویند ۵۸۰۵ نفر صرفا در حمله‌های هوایی کشته‌اند. از سوی دیگر، روزنامه ایندیپندنت به نقل از یک گزارش دستگاه اطلاعاتی کردها نوشت حدود ۴۰ هزار نفر در موصل جان باخته‌اند.

اما واقعیت این است که همچنان از زیر ویرانه‌ها جسد بیرون می‌آورند و رقم دقیق تلفات را دستکم به این زودی‌ها نمی‌توان دانست.

گذشته از تلفات، طبق آمار سازمان ملل متحد، حدود یک میلیون نفر هم از آغاز حمله به موصل (اکتبر ۲۰۱۶) شهر را ترک کرده‌اند – یعنی چیزی حدود نیمی از جمعیت پیش از جنگ این شهر. بیش از نیمی از این آوارگان کودک‌اند و حدود ۷۰۰ هزار نفرشان اهل موصل غربی.

کارشناسان می‌گویند تخلیه موصل بزرگ‌ترین تخلیه مدیریت‌شده تاریخ معاصر بوده.

طبق گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت (آی.او.ام)، تا اوایل ماه اوت بیش از ۸۰۰ هزار نفر همچنان آواره‌اند، که بیش از نصف‌شان در اردوگاه‌های اضطراری اسکان داده شده‌اند.

بعضی‌ها هم به شهر برگشته‌اند – یا جایی جز خانه‌ خودشان اجاره کرده‌اند، یا در خانه‌های آسیب‌دیده اما قابل‌سکونت اقوام و دوستان‌شان زندگی می‌کنند.

بیش از ۴۰۰ هزار نفر در اردوگاه‌های زندگی می‌کنند

گسترده‌ترین دوره مهاجرت از موصل در ماه‌های آخر عملیات رخ داد. طبق آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت، در هشت ماه منتهی به ژوئن ۲۰۱۷، هفت هزار خانوار خانه‌شان را ترک کردند.

در یک ماه بعد (ژوئیه) این رقم به ۱۲۵ هزار خانوار رسید – چیزی معادل کل سان فرانسیسکو. در لحظه تنظیم این گزارش، رقم به حدود ۱۴۰ هزار رسیده.

البته افزایش اخیر آمار مهاجرت به خاطر تجمیع آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت و گروه‌های محلی است، که پس از امن‌تر شدن شهر و امکان ورود به آن رخ داد.

هرچند بسیاری از شهر خارج شده‌اند، اما بیشتر کسانی که خانه‌شان خراب شده از شهر نرفته‌اند. بیش از ۱۰۰ هزار خانواده داخل شهر موصل بی‌خانمان شده‌اند.

آن‌طور که سازمان‌های مرتبط با سازمان ملل متحد گزارش کرده‌اند، جمعیت بخش شرقی شهر دو برابر شده. خانواده‌هایی که از بخش غربی گریخته‌اند ترجیح می‌دهند با دوستان و اقوام‌شان در شرق زندگی کنند تا به اردوگاه‌ها بروند.

یکی از این افراد جمانه عبدالله است. او ۳۵ سال دارد و آرایشگر است، از خانه‌اش در بخش غربی گریخته و با خانواده‌اش در بخش شرقی زندگی می‌کند.

جمانه از شوهرش جدا شده. در دوران حکومت داعش بر موصل، کار او (آرایشگری) ممنوع بود، اما مشتری‌های مطمئن و آشناها پیشش می‌رفتند و اندکی پول در می‌آورد. حالا که داعش رفته، او هم آپارتمانی اجاره کرده و کارش را از سر گرفته.

می‌گوید: “من اولین کسی بودم که برگشتم سر کار. خیلی راضی‌ام. مردم می‌گفتند خطرناک است و ممکن است به دردسر بیافتم. ولی خوشبختانه فعلا مشکلی نداشته‌ام.”

جمانه می‌گوید چون دخترش مدرسه می‌رود، فعلا در بخش شرقی می‌ماند: “هرچند خانه خودم نیست، ولی فعلا می‌مانم. خانه خودمان در موصل غربی خراب شده.”

ولی بسیاری خانواده‌ها ترجیح داده‌اند به کل از موصل بروند. از آنها که از این شهر گریخته‌اند، حدود ۳۰۰۰ خانوار به بغداد رفته‌اند. حدود ۲۰۰۰ خانوار هم به اربیل رفته‌اند که یک ساعت و نیم شرق موصل است. حدود ۱۰۰۰ خانوار هم به منطقه صلاح‌الدین رفته‌اند که از بغداد نزدیکتر است.

مردم کی و کجا گریخته‌اند

ماه اکتبر ۲۰۱۶ که عملیات بازپس‌گیری موصل آغاز شد، داعش همچنان بخش‌های بزرگی از شمال عراق را در اختیار داشت. بنابراین کسانی که در روزهای آغازین عملیات از شهر فرار کردند، به سمت جنوب رفتند.

به مرور که ارتش عراق مناطق تحت کنترل داعش را پس گرفت، مردمی که گریخته بودند می‌توانستند در شهرهای نزدیک‌تر مثل اربیل (یا حومه‌های جنوبی موصل) ساکن شوند.

ابعاد مهاجرت جمعی موصلی‌ها هنگامی معلوم شد که کل شهر از داعش پس گرفته شد: حدود ۱۲۶ هزار خانواده در جنگ ۹-ماهه بی‌خانمان شده بودند. از این تعداد، بیش از هشتاد درصدشان در همان موصل یا شهرهای اطراف‌اند.

آینده موصل

حالا که موصل از داعش پس گرفته شده، دولت عراق و شرکای سیاسی‌اش می‌توانند بر بازسازی شهر متمرکز شوند.

اما ابعاد کار عظیم است – به ویژه در بخش غربی شهر.

احتمالا کار بازسازی سال‌ها طول می‌کشد و میلیاردها دلار هزینه می‌برد. در مقطع فعلی، اولویت مقام‌های عراقی برقراری امنیت و بازگرداندن ساکنان به شهر است.

گام اول پیدا کردن و بیرون کشیدن جنازه‌هاست. همین‌طور از بین بردن حلقه‌های مخفی داعش و دسته‌های تبهکار. و البته راه‌اندازی خدمات اصلی شهری و پاک‌سازی شهر از مین و امثال آن.

موصل پس از ماه‌ها حمله هوایی و نبرد سنگین پر از مهمات منفجرنشده است – از خمپاره گرفته تا نارنجک. ضمن اینکه بنا به بعضی گزارش‌ها، نیروهای داعش بخش‌های وسیعی از شهر را مین‌گذاری کرده‌اند.

آن‌طور که واحد مسئول هماهنگی عملیات مین‌روبی سازمان ملل متحد اعلام کرده، از اکتبر ۲۰۱۶ که عملیات پاک‌سازی آغاز شد، حدود ۱۷۰۰ نفر با همین مهمات منفجرنشده کشته یا زخمی شده‌اند.

نینا سیچاران، رئیس خیریه بریتانیایی ام.ای.جی (که در عرصه مین‌روبی فعال است)، ماه ژوئیه اطلاعیه‌ای منتشر کرد که می‌گفت بیست سال است مین‌گذاری در ابعادی چنین گسترده ندیده بوده.

خیریه ام.ای.جی در عرض سه هفته در یک دهکده در شرق موصل ۲۵۰ مین دست‌ساز پیدا و خنثی کرد. بیشتر این مین‌ها آن‌قدر حساس بودند که با قدم گذاشتن یک بچه هم منفجر می‌شدند، و درعین‌حال آن‌قدر قوی بودند که ماشینی را نابود کنند.

تیمی از سازمان بین‌المللی مهاجرت که از شهرک درمانی ویران‌شده موصل بازدید کرده، می‌گوید کف بیمارستان پر از ابزار و مواد منفجره است، و چندین ماشین که بمب‌‌گذاری شده‌اند بیرون ساختمان پار‌اند.

با همه این اوصاف، نباید از یاد برد که مشکلات موصل فقط نیازهای فیزیکی نیست.

موصل شهری است با اکثریت سنی. دولت مستقر در بغداد شیعه است و معروف به اینکه بیشتر به منافع هم‌کیشان خودش فکر می‌کند. بر این مبنا دولت عراق باید به جز نیازهای روزمره موصلی‌ها، و همزمان با عملیات بازسازی شهر، اعتماد مردم به دولت را هم از نو بسازد.

گروه‌های امدادرسانی که در موصل فعال‌اند معتقدند بسیاری مردم از ترس انتقام‌جویی به خانه‌هاشان برنمی‌گردند.

به قول یان کوبیس، فرستاده ویژه سازمان ملل متحد، اگر”گفتگوی سیاسی معنادار” نباشد، خشونت بروز پیدا می‌کند.

آقای کوبیس معتقد است “برای اینکه دستاوردهای نظامی به ثبات و امنیت و عدالت و توسعه منجر شود، دولت باید هرآنچه می‌تواند بکند که زندگی و حرمت از دست‌رفته مردم را بهشان برگرداند.”

نشانه‌های کوچک اما مهمی دیده می‌شود که مردم می‌خواهند دست‌ به دست هم بدهند و شهرشان را بسازند.

مثلا پروژه‌های بازسازی و راه‌اندازی بیمارستان‌ها و مدارس (که با حمایت برنامه توسعه سازمان ملل متحد انجام می‌شود) از ساکنان محلی برای پاک کردن ویرانه‌ها و ساختمان‌ها کمک می‌گیرد.

ابراهیم مصطفی که در محله الظهور به پاک کردن یک میدان کمک می‌کند، معتقد است همین حس همیاری می‌تواند شهرش را نجات دهد.

می‌گوید: “ما موصلی‌ها همه چیزمان را از دست داده‌ایم – خانه، زندگی، کار. ولی روح‌مان دست‌نخورده است. محله‌ها همدیگر را کمک می‌کنند. یک راه کمک کردن، همین بازسازی شهر است.”