روزنه rowzane خبری – تحلیلی روزنامه قانون:بررسی حقوقی جبران خسارت ناشی از آلودگی هوا فریب هـوای سالم را نخورید.
در نظام حقوقی ایران، آلودگی هوا جرم انگاری شده‌است
آلودگي هوا نيازمند اقدامات و برنامه‌ريزي‌هاي بلند مدت و در سطح ملي است
برخورداری از یک محیط زیست سالم و عاری از هرگونه آلودگی، بخشي از حقوق شهروندی محسوب می‌شود
روزهايي كه آلودگي هوا به اوج خود و به مرز هشدارمي‌رسد، مسئولان به دنبال اقداماتي ضربتي هستند
با توجه به گستردگی آلودگی هوا و افزایش روز افزون خسارات وارده، نیازمند بازنگری بیشتر در زمینه قوانین هستيم
مسئول مستقیم آلودگی هوا سازمان محیط زیست است و طبق قانون پیشگیری از وقوع جرم و رفع عوامل جرم زا از مسئولیت‌های قوه قضاییه نیز هست
شهرهاي بزرگ در حالي در آستانه تحول طبيعت قرار مي‌گيرند كه پاييز و زمستان را با بحران‌هاي زيادي از جمله آلودگي هوا پشت سر گذاشته‌اند. روزهاي خاكستري كه با هر تنفس، حجم زيادي از ذرات معلق وارد ريه ساكنان شهرها مي‌شد و بيماري هاي بسياري را نصيب شهروندان مي‌كرد. اما نكته مهم اين است كه در روزهايي كه آلودگي هوا به اوج خود و به مرز هشدارمي‌رسد، مسئولان به دنبال اقداماتي ضربتي هستند تا بتوانند ذره‌اي از اين آلودگي را بكاهند و اولين اقدام نيز تعطيلي مدارس و زوج و فرد كردن خودروهاست كه تجربه چند سال اخير نشان داده كه اين اقدامات نتوانسته قدمي در جهت كاهش آلودگي هوا بردارد. اين درحالي است كه طي مدت حدود6 ماهي كه از وارونگي هوا و روزهاي آلوده در شهرها خبري نيست، مسئولان فارغ از آلودگي هوا شده و به نظر مي رسد اين موضوع به فراموشي سپرده مي‌شود. هرچند موضوع آلودگي هوا نياز به برنامه ريزي‌ها و تدابير ويژه بلند مدت داشته و اقدامات كوتاه مدت و ضربتي چاره كار نيست.
در اين راستا بايد گفت برخورداری از یک محیط زیست سالم و عاری از هرگونه آلودگی برای هر یک از شهروندان، بخشي از حقوق شهروندی محسوب می‌شود و در بسیاری از اسناد بین‌المللی و داخلی مورد تاکید قرار گرفته است. اما با توجه به تاكيد قوانين بر سلامت شهروندان، سال‌هاست آلودگي هوا و بيماري‌هاي ناشي از آن جان شهروندان را تهديد مي‌كند. به گفته كارشناسان طي سال‌هاي اخير آمار تلفات ناشي از آلودگي هوا بالارفته و بسياري از افراد با بيماري‌هاي بسياري كه ناشي از تنفس در هواي آلوده است دست و پنجه نرم مي‌كنند. در اين زمينه متخصصان علوم مختلف پزشکی معتقدند، آلاینده‌های موجود در هوا، آثار زیان‌بار متعددی بر جسم و روح افراد به جای می‌گذارد؛ به گونه‌ای که این عوارض حتی سال‌ها افراد را درگیر خود می‌کند».
حق حیات و سلامت در منشور حقوق شهروندی
اما در حالي كه یکی از بندهای مهم منشور حقوق شهروندی ،حق حیات، سلامت و کیفیت زندگی است که براساس آن شهروندان از حق حیات برخوردارند و این حق را نمی‌توان از آن‌ها سلب کرد،سال‌هاست كه آلودگي‌هاي بسياري از جمله آلودگي هوا، آلودگي صدا و آلودگي‌هاي بصري و… جان و روح شهروندان را مي‌آزارد و جسم و روح آن‌ها را درگير كرده است.
آلودگي هوا، نقض حقوق شهروندي است
نكته مهم اين است كه با وجود اينكه در نظام حقوقی ایران آلودگی هوا جرم انگاری شده اما واقعیت این است که آلودگی هوا به علت تهدیدات جدی که علیه بهداشت و سلامتی و محیط زیست سالم شهروندان دارد، نقض حقوق شهروندی و بشر تلقی می‌شود.
هرچند مسئولان سازمان محيط زيست معتقدند كه اقدامات بسياري براي كاهش آلودگي هوا صورت گرفته اما تعدد روزهاي آلوده در سال گواه چيز ديگري است. در اين راستا متصدی،معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در مورد اقدامات صورت گرفته براي كاهش آلودگي هوا مي‌گويد: «تاکنون برنامه های جامعی در زمینه مقابله با آلودگی هوا تهیه شده که تمام آن‌ها متکی بر دانش بومی است.سال ۷۹ برنامه کاهش آلودگی هوا آغاز شد و سال ۹۳ دوباره بر آن تاکید شد و سال ۹۵ برای بار سوم این برنامه به صورت کامل‌تر ارائه شد».
دلايل آلودگي هوا
با وجود اين اقدامات، همه ساله با شروع پاييز آلودگي هوا نيز مهمان ناخوانده كلانشهرها مي‌شود. بسياري از كارشناسان وجود صنايع و كارخانجات را از مهم‌ترين عوامل آلوده كننده هوا مي‌دانند و معتقدند مجاورت صنايع و كارخانجات صنعتي با شهرها در اين زمينه مي‌تواند زمينه ساز آلودگي شهرها شود،زيرا بسياري از صنايع مجهز به فيلتر يا دستگاه‌هاي تصفيه كننده هوا نيستند. برخي نيز ترافيك و خودروهاي فرسوده را عاملي جهت تشديد آلودگي هوا تلقي مي‌كنند. نكته قابل تامل اينكه عوامل آلوده كننده هرچه باشد مسئولان وظيفه دارند تا با اقدامات موثر بتوانند از جان و سلامتي افراد حفاظت كنند. زيرا تاوان اين آلودگي‌ها را شهروندان با جان و روح خود مي‌پردازند. اما سوال اينجاست خسارت شهرونداني كه به‌واسطه آلودگي هوا به بيماري مبتلا مي‌شوند، آيا قابل جبران خواهد بود ؟ و در اين صورت چه سازمان‌ها يا نهادهايي مسئوليت دارند؟در اين زمينه «قانون» گفت‌وگويي با علي نقي‌زاده كوچصفهاني، حقوقدان و وكيل دادگستري انجام داده كه از نظرتان مي گذرد.
آقاي نقي زاده، سال‌هاست كه شهروندان كلانشهرها به‌ويژه تهران از مشكل آلودگي هوا رنج مي‌برند و اين آلودگي باعث بيماري‌هاي زيادي از جمله سرطان شده است. با توجه به قوانين، آلودگي هوا حقوق شهروندان را نقض نمي‌كند؟
وجود محیط زیست سالم و هوایی عاری از هرگونه آلودگی از حقوق اولیه و طبيعي هریک از شهروندان است. عدالت اجتماعي اقتضا می‌کند هیچ‌گونه ضرر و زیانی اعم از مادی یا معنوی جبران نشده باقی نماند. بنابراين در صورت بروز خسارت‌های زیست‌محیطی که عبارت است از هرگونه فعل یا ترک فعلی که در اثر بروز حوادث طبیعی به افراد، اموال یا محیط زیست از جمله هوا از سوی منابع آلاينده وارد می‌شود ، باید پس از ارزیابی میزان آن براساس قوانین موجود راه‌هاي جبران آن بررسي شود. خاصه آنكه بنابر قواعد مسلم فقهي از جمله قاعده لاضرر، هيچ خسارتي نبايد جبران نشده باقي بماند.
با توجه به اينكه به‌واسطه آلودگي هوا شهروندان متحمل زيان‌هاي مالي و جاني مي‌شوند، قوانين در مورد جبران خسارت افراد چه مي‌گويند؟
با توجه به اينكه قوانین کمتر به مساله آلودگی هوا و افزایش خسارات وارده در نتيجه آلودگی به اموال و به‌ویژه اشخاص پرداخته اند، در حال حاضر می‌توان از قواعد رایج مسئولیت مدنی در جهت جبران ضرر و زیان‌های وارده بهره جست .مسئولیت مدنی در مواجهه با آلودگی هوا از دو جهت قابل بررسی است: اول مسئولیت مدنی قراردادی که دسته‌ای از تعهدات را که در قراردادها ریشه دارد شامل می‌شود و دیگری دسته‌ای از مسئولیت‌هاست که شخص در آن‌ها از تعهدات قانونی خود تخطی مي‌كند و تحت عنوان مسئولیت قهری یا غیر قراردادی از آن یاد می‌شود که مد نظر ما در این بحث بوده که به‌دنبال آن با طرح دعوای مسئولیت مدنی، موضوع جبران خسارت ناشی از آلودگی هوا به میان می‌آید .اقامه دعوای مسئولیت مدنی تنها با اثبات ارتباط تام میان خسارت وارده و آلودگی ایجاد شده امکان‌پذیر است و تنها با برقراری این رابطه قانونی خواهیم توانست با احراز شرایط دیگر عامل یا عاملین ورود زیان را متعهد به جبران خسارت كنيم. به‌عبارت دیگر تنها ورود خسارت، شرط مطالبه قانونی ضرر و زیان نیست و علاوه بر غیرقانونی یا نامشروع بودن عمل زیان‌بار با احراز رابطه سببیت میان ضرر وارده و عمل یاد شده، حکم به مسئولیت عامل یا عاملین آلاينده موجب ورود خسارت صادر خواهد شد؛ به‌ویژه در مواردی که تقصیر، شرط ایجاد مسئولیت نیست.
آقاي نقي زاده با توجه به اينكه در حال حاضر عوامل بسياري در آلودگي هوا نقش دارند از جمله كارخانجات و صنايع و خودروها و… به طور مشخص جبران خسارت با چه نهادي است؟
البته در بحث جبران خسارات ناشی از آلودگی هوا با دشواری‌هایي روبه‌رو هستیم به‌ویژه در مواردی که آلودگی هوا ناشی از منابع متعدد آلاينده است، تشخیص دقیق عامل ایجادکننده خسارت و حدود مسئولیت او غیر قابل تعیین خواهد بود. اما بايد گفت مسئول مستقیم آلودگی هوا سازمان محیط زیست است و از سویی براساس قانون پیشگیری از وقوع جرم و رفع عوامل جرم‌زا طبق اصل ۱۵۶ قانون اساسی از مسئولیت‌های قوه قضاییه نیز هست .
با توجه به اينكه اغلب شهروندان به دليل عدم آگاهي از قوانين و بي اطلاعي از حقوق خود در بسياري از موارد شكايتي در اين زمينه مطرح نمي‌كنند، در اين زمينه چه نهادهايي مي‌توانند حقوق افراد را استيفا كنند؟
با توجه به اصل ۵۰ قانون اساسی که حق داشتن محیط زیست را از حقوق اساسی شهروندان در جمهوری اسلامی ایران دانسته است و همچنین حفاظت از آن را به‌عنوان میراثی که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، یک وظیفه عمومی تلقی کرده است و با عنایت به ماده ۶۶ قانون آیین دادرسی کیفری سال ۹۲ و حقوق اعطایی به سازمان‌های مردم نهادی که اساسنامه آن‌ها درباره حمایت از محیط زیست و منابع طبیعی و میراث فرهنگی و حقوق شهروندی و… است و می‌توانند در زمینه آلودگي هوا اعلام جرم کرده و علاوه بر اقامه دلیل، حق اعتراض به آرای مراجع قضایی نیز برای آن‌ها درنظر گرفته شده است، هر یک از شهروندان می‌توانند از طریق این سازمان‌ها شکایت خود را مطرح کنند یا مستقلا در امر اقامه دعوی ورود كنند.
اما در صورتي كه شهروندان در اين زمينه شكايتي داشته باشند چگونه بايد آن را مطرح كنند؟
برای طرح این‌گونه دعاوی اگر اشخاص حقوق خصوصی مستقلا دعوي را اقامه كنند، در محاکم عمومی ابتدا دیوان عدالت اداری براساس ماده ۱۰ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در مقام تشخیص استحقاق یا عدم استحقاق زیان‌دیده رسیدگی می‌كند و در صورت تایید استحقاق از طرف دیوان، زیان‌دیده یا زیان‌دیدگان خواهند توانست در محاکم عمومی طرح دعوي كنند.در غیر این‌صورت اگر اعتراض خود را از طریق سازمان‌های مردم نهاد بیان کنند، دادگاه عمومی صالح به رسیدگی خواهد بود .
پس از طرح شكايت در زمينه آلودگي هوا و با فرض اثبات ادعا از سوي شهروند، چگونه خسارت وارده جبران مي‌شود؟ معمولا راي صادره از محاكم در اين زمينه به چه صورت است؟
اغلب دادگاه‌ها در تصمیم‌گیری‌های خود راجع به این‌گونه دعاوی حکم به اعاده وضع به حال سابق می‌دهند تا بدین ترتیب آسیب‌های زیست محیطی حتي‌الامكان از بین رفته و به حالت قبل بازگردانده شود.در زمینه آلودگی هوا این امر از طریق پاک کردن ساختمان‌های آلوده به دود یا کاشتن درختان جدید و احیای سازه‌هایی که در اثر آلاينده ها تخریب شده‌اند انجام می‌گیرد و اگر جبران خسارت بدین نحو امکان پذیر نباشد، حکم به پرداخت ضرر و زیان داده می‌شود.
آيا عملا اين جبران خسارت انجام مي‌شود؟
صدور حکم به جبران ضرر و زیان همیشه با این مشکل روبه‌روست که حدود مسئولیت هریک از زیان‌زنندگان تا چه میزان است یا اینکه در فرض مسئولیت جمعی آن‌ها، اصل بر تضامنی بودن مسئولیت بین آن‌هاست یا نسبی بودن؟!در بحث پرداخت ضرر و زیان اصل بر پرداخت توسط آلوده کننده است نه مالک یا صاحب تاسیس آلاينده .البته با درنظر گرفتن کلیه راه‌های جبران زیان‌های وارده، در مجموع بازسازی و اعاده وضع به حالت سابق بر سایر روش‌ها مرجح بوده و هست.
به عنوان آخرين سوال به نظر شما آيا قوانين در اين زمينه از بازدارندگي لازم برخوردار هستند؟
امروزه با توجه به گستردگی آلودگی هوا و افزایش روز افزون خسارات وارده البته نیازمند بازنگری بیشتر در زمینه قوانین مربوطه هستیم تا به راحتی هر چه بیشتر، احقاق حق زیان‌دیدگان از آلاينده‌هاي هوا صورت گيرد.
